Co to jest zachowek?

Pod enigmatycznym pojęciem zachowku, kryję się instytucja mająca za swoje główne zadanie ochronę i zabezpieczenie interesów osób najbliższych pominiętych przez spadkodawcę w testamencie. Zachowek został uregulowany w przepisach art. 991-1011 kodeksu cywilnego.

Istota zachowku i osoby uprawnione

Głównym motywem, jakim kierował się ustawodawca tworząc tą instytucję jest założenie, że każdy człowiek w razie śmierci posiada moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swoim najbliższym. Zachowek polega na roszczeniu względem spadkobierców, powołanych do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej zwanej zachowkiem. Obowiązek ten powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych.

W rozumieniu przepisów obowiązującego prawa uprawnionymi do zachowku są:

• zstępni;
• małżonek;
• rodzice spadkodawcy, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy.

Kodeks cywilny zawiera katalog osób, którym nie przysługuje roszczenie o zachowek. Wśród nich należy wskazać:

• osoby uznane za niegodne (traktowane tak jakby nie dożyły otwarcia spadku);
• osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek przysługujący im z mocy ustawy (także traktowane tak jakby nie dożyły otwarcia spadku);
• małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie artykułu 940 k.c., czyli w sytuacji, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy małżonka i żądanie to okazało się uzasadnione;
• osoby wydziedziczone przez spadkodawcę.

Trzeba pamiętać, że uprawnionymi do zachowku są także osoby, których udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku. Roszczenie powstaje z chwilą, gdy uprawniony nie otrzymał go w innej postaci, niż powołanie do dziedziczenia.

Zobowiązani na podstawie zachowku i jego wysokość

W świetle regulacji kodeksu cywilnego zobowiązanymi z tytułu zachowku są poniższe podmioty:

• spadkobiercy powołani do dziedziczenia;
• osoby, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny;
• obdarowani darowizną doliczoną do spadku.

Wysokość zachowku jest określana w kwocie pieniężnej, którą determinują poniższe czynniki:

• wysokość całego spadku;
• wielkość udziału spadkowego, który przypadałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym;
• trwała niezdolność do pracy uprawnionego;
• małoletniość uprawnionego zstępnego spadkodawcy.

Trzeba pamiętać, że uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy i małoletniemu zstępnemu należy się 2/3 udziału spadkowego, który przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Pozostałym uprawnionym należy się ½ udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym.

Dziedziczenie roszczenia o zachowek

W świetle art. 1002 k.c., roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. W sytuacji braku osób uprawnionych do dziedziczenia roszczenia o zachowek, roszczenie w tym zakresie wygasa, nie powodując zwiększenia uprawnień pozostałych osób uprawnionych z tytułu zachowku.

Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku

Uprawniony do zachowku odpowiada za zachowek w stopniu ograniczonym do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Ponadto uprawniony odpowiada za zapisy i polecenia, jeśli jest powołany do dziedziczenia. W takim przypadku odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.

Zmniejszenie zapisów i poleceń

Dodatkowo należy wskazać, że spadkobiercy, którzy są zobowiązani do zaspokojenia roszczenia pochodzącego z zachowku, mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń w poniższych sytuacjach:

• jeśli spadkodawca nie zostawił żadnych wskazówek w testamencie, to zapisy i polecenia zostaną zmniejszone w stosunku do ich wartości;
• dalszy zapis i polecenie również podlegają stosunkowemu zmniejszeniu.

Przedawnienie

Nie można zapomnieć o przedawnieniu roszczeń z tytułu zachowku. W rozumieniu art. 1007 § 1 k.c., roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Ponadto roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od chwili otwarcia spadku.

Podstawa prawna:

art. 991-1011 – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).